مدیریت پسماند

مدیریت پسماند


مدیریت پسماند صنعتی

مقدمه

هنگامی که از پسماند سازمانی گفتگو می شود، منظور پسماند هایی ایست که در چرخه حيات سازمان از منابع، فرآوری، تامين كنندگان تا مصرف كنندگان محصولات را شامل مي گردد. در یک نگاه بالا دستی اگر زمین تصرف شده برای جانمایی فیزیکی این ساز و کارها را نیز زیرگروهی از منابع بدانیم ،آنگاه می توان گفت سازوکار آدمیان در زمین بر دو پایه استوار است: منبع ها و جاذب ها.

 یعنی آنچه که برداشت از منابع محیط زیست، برای آدمیان، قابل بهره برداری است و آنچه محیط زیست از ما می تواند جذب کند و دوباره آن را به منابع باز گرداند. در نسل چهارم از مدیریت محیط زیست که به آن مدیریت سبز گفته می شود و از سال 2020 دیدگاه خود را ارایه داد، چنین گفته می شود که بخش دوم دیدگاه پیشین یعنی جاذب ها نیز به نوعی همان منابع می باشند، که در موقعیت خود قرار ندارند. این موقعیت می تواند مکانی باشد، یا زمانی باشد ویا هر ویژگی دیگری که نمی بایست می بود . حتی در حامل های انرژی نیز می توان جاذب ها را یافت. مانند آب گرمی که از نیروگاه به منابع آبی باز گردادنده می شود و بالارفتن دمای منبع را دلیل می شود. با این دیدگاه پسماندها نیز همان منابعی هستند که باید مدیریت شوند و از هدر رفت آنها جلوگیری کرد تا آنجایی که مادر زمین توان بازگرداندن این منبع را به صورت تجدید پذیر داشته باشد. که به آن ظرفیت برد گفته می شود. بنابر این مدیریت پسماند نه تنها برای پایداری محیط زیست که بیشتر برای پایداری منابع مورد نیاز آدمیان، از اهمیت بسیاری برخوردار است.

روش:

تا دهه چهل میلادی سه عنصر موظف در مدیریت پسماند بکار گرفته می شد. این سه عنصرعبارت از تولید، جمع آوری و دفع بودند. با بوجود آمدن ابر شهر ها و صنایع بزرگ پیرامون شهرها از دهه 70 میلادی به دلیل دور شدن محل دفع از محل تولید و مشکل شدن یافتن محل دفع به دلیل افزایش تولید پسماند، سه عنصر دیگر به نام های ذخیره در محل، پردازش و بازیافت و حمل و نقل نیز به آنها افزوده شد. از سال 1990 میلادی به دلیل افزایش پسماندهای خطرناک از یک سو و کاهش منابعی که به تولید پسماند پایان می یافتند از سوی دیگر، دو عنصر موظف دیگر به نام های کاهش از مبدا در ابتدا و مراقبت های پس از دفع در انتها به این عناصر موظف افزوده شدند. (شکل 1)

مدیریت پسماند باید دارای یک دیدگاه استراتژیک گام به گام باشد( برای مطالعه این استراتژی ها روی استراتژی در مدیریت پسماند کلیک فرمایید.

مدیریت پسماند

طرح پرسش:

در برخی از صنایع، بازار یابی و فروش پسماند راهکاری ایست که برگزیده می شود. با توجه به دسته بندي مدیریت پسماندها در سازمانها و صنایع بر حسب درآمد که در بالا گفته شد و با توجه به چارچوب نظري داده شده در استراتژي كاهش پسماند که پیش تر از آن گفته شده بود، این پرسش پیش خواهد آمد که آیا می توان پسماند را با دید سرمایه ای نگاه کرد؟. به گفته ای دیگر، آیا می توان پسماند را طلای کثیف نامید؟ بزرگ ترين استراتژي، باید كاهش پسماند باشد. ولی اگر رويكرد سرمايه اي به پسماند داشته باشیم، باعث افزايش تولید آن خواهد بود. زیرا سود فروش پسماند در سازمان فساد انگیز است و باعث توانی در تبدیل منابع به پسماند خواهد گردید. از سویی دیگر، هرگز پسماند به صفر نخواهد رسيد. پس با این پسماند چه بايد كرد؟  و پاسخ تنها یک چیز است: پسماند را باید مدیریت کرد و اما چگونه؟

پیش از هر کاری نیاز است، مرز صنعت خویش را تعریف کنیم. پس از شناسایی مرز کار، هرآنچه پسماند در این مرز یافت می شود را شناسایی و طبقه بندی می کنیم.

طبقه بندي پسماندهاي شناسايي شده در صنايع :

طبقه بندی کردن پسماندها، باید بگونه ای باشد که بتوان پس از شناسایی پسماند، آن را تفکیک نمود. زیرا کاربران و اپراتورهایی که در گیر مدیریت پسماند می شوند، الزام است بدون مشکلی در ذخیره سازی در محل، حمل و نقل و پردازش کار خود را انجام دهند. همچنین در تفکیک، بازیافت و بازمصرف، بدون طبقه بندی نمیتوان TR را برای مدیریت پسماند، طراحی نمود. نخسنین طبقه بندی در دسترس مطابق قانون مدیریت پسماند مصوب 1383/12/20 مجلس شورای اسلامی پسماندها به 5 دسته طبقه بندی شده اند، که شامل: 1-عادی 2-پزشکی 3-ویژه 4-کشاورزی 5-صنعتی  میباشد. از آنجایی که وجه مشترکات بسیاری در این 5 ردیف دیده می شود، برای کاربران، تشخیص و جدا سازی بسیار مشکل ساز خواهد بود.

در کتاب چوبانوگلوس نیز اشاره به 10 ردیف طبقه بندی دارد که بیشتر بر پایه پسماندهای اروپایی نوشته شده است و چون تفاوت بسیاری در پسماندهای اروپایی با ایران وجود دارد از آن نیز صرف نظر می کنیم. برخی از مراجع، مانند پژوهشکده محیط زیست علوم پزشکی تهران نیز طبقه بندی 20 گانه ای را، ارایه داده اند، که بر ترجمه مرجع EWC میباشد. این مرجع  بنا بر نوع پسماند کشورهای پیشرفته می باشد و با صنایع ایران همخوانی ندارد.

روشی را که در این مقاله برای شناسایی و طبقه بندی پسماندهای صنعتی بکار می بریم به تجربه کار در صنایع گوناگون بدست آمده است. در این روش نخست وابستگی پسماند را به فرآیند بررسی می کنیم. همچنین بر پایه خواص فیزیکوشیمیایی خطر ناک بودن آنها را جستجو می کنیم. خطرناک بودن پسماند، برپایه میزان 1- سمیت 2- بیماری زایی 3- درجه واکنش پذیری 4-اشتعال زایی 5-قابلیت انفجاری، بررسی می شود. پسماندهای غیر فرآیندی و غیر خطرناک، در دسته عادی طبقه بندی می شوند. پسماندهای فرآیندی وغیرخطرناک در یکی از 5 گانه قانون مدیریت پسماند(مصوب مجلس) می باشند که در اینجا صنعتی گفته می شود. پسماندهای خطرناک چه فرآیندی و چه غیر فرآیندی، ویژه طبقه بندی می شوند. از چهار روش مي توان پسماندهاي خطرناك را شناسايي كرد:

1- رجوع با استانداردها و قوانين

2- استفاده از تست و آزمايش براي پسماندهايي كه نمي شناسيم

3- اظهار خود توليد كننده مانند برگه هاي SMDS

4- استفاده از تيم هاي خبره و متخصص براي شناسايي پسماندهاي خطرناك.

الزامات قانوني مدیریت پسماند:

قوانين، ضوابط، دستور العمل ها، استانداردها و آيين نامه ها و… هرآنچه درباره پسماندهاي شناسايي شده، از برداشت منابع تا مصرف محصولات و خدمات، الزام شده اند بايد استخراج و جاري گردند. اين الزامات را به پنج گروه مي توان دسته بندي كرد: 1- الزامات بين المللي مانند بازل 2- الزامات كشوري مانند قوانين مجلس 3- الزامات منطقه اي مانند دستور اداره كل سازمان حفاظت از محيط زيست 4- الزامات شخص سوم پذيرفته شده مانند استانداردهاي ايزو 5- الزامات داخلي تصويب شده در سازمان مانند روش هاي اجرايي.

 در جاري سازي نخست به الزامات ذيصلاح و قوانين مراجعه مي كنيم. لذا از جايگاه حقوقي بايد اين قوانین مدیریت پسماند شناسايي شوند. بنابراين هرآنچه در مجلس شوراي ملي از قبل مصوب بوده و يا اكنون تبصره و تكميل مي شود بايد جاري سازي گردد و الويت داردند.پس از آن استانداردهاي ملي مانند مصوبات اداره استاندارد ملي را جاري سازي مي كنيم و پس از آن دستورالعمل ها و ضوابط ارگان هايي مانند سازمان محيط زيست، نظام پزشكي و پس از آن روش هاي اجرايي داخلي سازمان را جاري سازي مي كنيم. درباره قوانين بين المللي اگر در مجلس پذيرفته شده است حكم قانون را دارد، در غير اينصورت حكم راهنما را دارد و مي توانيم داوطلبانه آن را بپذيريم.

قانون مدیریت پسماند

سازگاری و ناسازگاری پسماند:

  در عنصر موظف نگهداري در محل توليد پسماند، جداي از حجم مخازن و ظروف نگهداري كه بستگي به سرعت توليد پسماند و خواص فيزيكي (جامد-مايع-گاز) و ابعاد آن (براي چيدمان) دارد، نياز است بدانيم آيا خواص شيميايي پسماند در محل نگهداري با محيط اطراف، ظروف نگهداري و همچنين ديگر پسماندهاي درون ظروف تاثير گذار مي باشد يا خير؟ براي نمونه اگر پسماندي جاذب الرطوبه باشد، نه تنها مي تواند رطوبت هوا را جذب كرده و باعث توليد شيرابه يا خوردگي و زنگ زدگي گردد، بلكه مي تواند محيط مناسبي براي واكنش هاي شيميايي و يا رشد عوامل بيماري زا را فراهم كند. لذا سازگاري پسماند در زمان نگهداري بايد مورد بررسي و تحقيق قرار گيرد.

چنانچه پسماندي ناسازگار تشخيص داده شود، لازم است، محل نگهداري آن جداگانه طراحي و روش تفكيك آن نوشته شود. مهندسين شيمي به ويژه فرايندها و متخصصين ايمني مي توانند براي شناسايي سازگاري و ناسازگاري كمك گرفت. در مراجعي مانند EPA نيز مي توان به جداول سازگاري و ناسازگاري دسترسي پيدا كرد.

برچسب ها و اعلان های مدیریت پسماند:

همه پسماند هاي شناسايي شده بايد داراي تابلو و يا برچسب شناسايي و رديابي باشند. پسماندهاي خطرناك كه به پسماند ويژه شناسايي شده اند به غير از برگه شناسايي و رد يابي بايد داراي علائم هشدار دهنده و همچنين فرم MSDS چند بندي نيز باشند. در باره مواد اوليه و محصولات مي توان SDS (يا MSDS) ها را از سايت يا از توليد كننده گرفت. ولي از آنجايي كه پسماندها بيشتر، مواد واسطه يا مياني   مي باشند ممكن است داراي MSDS نباشند بنابر اين بايد براي آنها، اين فرمها تدوين يا خلق گردند. براي ظروفي كه پسماند در آنها قرار مي گيرد نيز در صورت امكان كد ظرف اختصاص داده شود. هدف از كد گذاري براي پسماندها شناسايي و كنترل پسماند مي باشد. بنابراين شناسه ها همان كدهاي پسماند مي باشند كه از روي اين كد نوع ماده پسماند شناسايي مي شود.

كدهاي كنوانسیون بازل يكي از اين شناسه ها هست كه براي حمل و نقل برون مرزي پسماندهاي خطرناك تعريف شده است. يادآوري مي گردد در ايران هنوز يك بيس ملي براي كدگذاري تعريف نشده است. آنچه در دستورالعمل راهنمايي طبقه بندي پسماندها براي بازرسين بهداشت محيط در سال 1392 از سوي مركز بهداشت و سلامت محيط كار نيز انتشار پذيرفت در حقيقت ترجمه استاندارد EWC اتحاديه اروپا مي باشد كه كدهايي را در 20 طبقه تعريف كرده است ولي بيشتر با پسماندهاي اروپا همخواني دارد.

بيان عناصر موظف در يك مديريت پسماند و ريزعناصر آنها:

1- عنصر موظف كاهش از مبدا:

پيش از توليد پسماند بهتر است در زمان طراحي و پروژه درست پيش از زمان بهره برداري براي حذف و يا دست كم كاهش پسماند تا اندازه كمينه خود برنامه ريزي شود. و چنانچه مديريت پسماند پس از بهره برداري راه اندازي مي شود بازنگري در خطوط توليد و خدمات انجام گردد. در اين  عنصر دست كم پنج زير عنصر زير بايد ديده شود:

 1- بازيافت مواد و انرژي: مانند تفكيك از مبدا و جداسازي با رويكرد احياي مواد و انرژي با روش هاي آموزشي-قانوني-تشويق-تنبيه

2- كاهش ميزان سميت پسماند: مانند تفكيك و جدا سازي پسماندهاي خطرناك با روش هاي آموزشي-قانوني

3- مصرف مواد با توجه به بسته بندي: مانند خريد محصول فله اي با روش آموزش همچنين بسته بندي قابل بازيافت و يا توجه به طراحي ظروف بسته بندي  با روش هاي قانوني-تشويقي-تنبيهي

4- افزايش دوام اجناس توليدي: مانند توليد زباله كمتر در واحد زمان با روش هاي قانوني

5- استفاده دوباره از كالا: مانندعدم استفاده از كالاهاي يكبار مصرف با روش هاي آموزشي – تشويقي- تنبيهي

2- عنصر موظف توليد پسماند:

در زمان توليد پسماند بايد محاسبات زير انجام و ثبت و تجزيه و تحليل گردند اين 6 محاسبه ريزعنصرهاي توليد مي باشند:

1- ميانگين تركيب: با نمونه برداري در دوره هاي تعريف شده براي تصميم سازي

2- ميانگين درصد رطوبت: با محاسبه براي به دست آوردن اندازه شيرآبه

3- ميانگين دانسيته: با آزمون براي طراحي احجام و اندازه زيرساخت ها

4- ميانگين اندازه قطعات: با غربالگري براي كمپوست سازي

5- ميانگين ارزش حرارتي: با روش هاي محاسباتي و آزمايشگاهي براي توليد انرژي

6- ميانگين نرخ توليد: با روش هاي اندازه گيري براي تصميم سازي و طراحي زيرساخت ها

تولید پسماند

3- عنصر موظف ذخيره در محل پسماند:

عنصر ذخيره در محل، خود داراي 7 ريز عنصر مي باشد كه بدون انجام آنها ذخيره اصولي در محل ممكن نمي باشد:

1- شتاب توليد: واحد توليد به واحد زمان

2- جرم حجمي: نسبت وزن به حجم

3- اندازه رطوبت: نسبت آب به ماده خشك

4- جانمايي: محل ذخيره براي سادگي و دسترسي

5- نوع پسماند:

(براي نمونه تقسيم بندي1- كاغذ،مقوا 2-شيشه 3-فلز 4-پلاستيك 5-چرم 6-منسوجات 7-چوب 8-باغي 9-خانگي 10- ويژه)

6- جغرافيا: اقليم در هر جايي بر روي نحوه نگهداري تاثير گذار است. براي نمونه در اقليم مرطوب، شيرابه دردسر ساز مي گردد

7- درصد تركيب: براي برنامه ريزي در سرانجام پسماند مانند در صد بالاي پسماند تر كه از بكار بردن زباله سوز جلوگيري مي كند.

4- عنصر موظف جمع آوري پسماند:

در اين عنصر موظف چارت گردش پسماند، تهيه و ريز عناصر آن به ترتيب زير مشخص مي گردد.

1- برنامه جمع آوري

2- مكانيزه

3- چارت گردش پسماند

4- مسئوليت ها

5- گزارش دهي

5- عنصر موظف پردازش و بازيافت:

1- دست كم از سه اصل  :3R باز مصرف (Reus) باز چرخش (Recycle) بازيافت (Recovery) استفاده مي شود اين اصول تا 12 گانه نيز تعريف شده اند.

2- گزارش دهي و گزارش گيري: فرمت هاي گزارش را برحسب فرهنگ سازماني بگونه اي طراحي كنيد كه اصول مديريت پسماند رعايت گردد.

3- تجزيه و تحليل: داده هاي گرد آوري شده در گزارش ها را در دوره هاي زماني تعريف شده تجزيه و تحليل كنيد و شاخص سازي كنيد.

مشكل يابي: شاخص ها انحراف از معيار را به شما نشان مي دهند به روشي ريشه بروي مشكل را يافته و مديريت كنيد.

اقدام اصلاحي: شاخص ها و ريشه يابي مشكل به شما راهكار اقدام اصلاحي را نشان مي دهند.

اثر بخشي: ميزان اثر بخش بودن اقدامات خود را در دوره هاي معين تعريف شده سنجش كنيد.

6- عنصر موظف حمل و نقل:

در اين عنصر براي نظارت بر ريز عنصر هاي زير از ابزارهاي مديريتي استفاده شود:

1- انبارداري: ميزان موجودي پسماندهاي شناسايي شده بايد تحت كنترل باشد.

2- مكان يابي: محل انبارداري متناسب با پسماند انتخاب گردد.

3- امكان سنجي: توانايي در احداث ايستگاه هاي بارگيري،انبارش و حمل و نقل پسماند در توان سازمان باشد.

4- مديريت تلفيقي: بهداشت، ايمني و محيط زيست هر سه درگير پسماند مي باشند و هرسه بصورت يك پارچه بايد مديريت شوند.

5- مراقبت: در چهار ريز عنصر بالا مراقبت از پسماند بايد متناسب با ويژگي هاي پسماند باشد.

حمل و نقل پسماند

7- عنصر موظف دفع پسماند:

در اين عنصر از جاري و ساعي بودن ريز عناصر زير بايد اطمينان حاصل شود و مستندات آن نگهداري گردد:

1- نظارت: نظارت تا امحاء كامل به عهده توليد كننده پسماند است.

2- ايزولاسيون: از عدم نشر و نشت تا پس از امحاء اطمينان حاصل گردد.

3- سوزاندن: روش استاندارد و تاييد شده استفاده گردد. جنانچه زباله سوز برون سپاري نشده است تاييدات آن در دوره هاي زماني اخذ گردد.

4- كمپوست سازي: يكي از شاخصه هاي مديريت كامل پسماند در سازمان مي باشد كه بايد دانش مدار انجام گردد.

5- امحاء: چه درون سپاري و چه برون سپاري امحاء، نياز به مستندات و تاييدات ذيصلاح دارد.

دفع پسماند

8- عنصر موظف مراقبت هاي پس از دفع پسماند:

بهترين روش براي اطمينان از مراقبت هاي پس از دفع بكار گيري L.C.A  ( Life  cycle  assessment ) يا همان ارزيابي چرخه حيات مي باشد كه اطمينان حاصل گردد، پسماند پس از دفع به چرخه تجديد پذير منابع توسط طبيعت باز مي گردد. در صورت عدم توانايي از اطمينان در مراقبت هاي پس از دفع، نياز مي باشد پسماند را به سازمان هاي ذيصلاح تحويل دهيم.

بدون نظر

دیدگاهتان را بنویسید

نشانی ایمیل شما منتشر نخواهد شد. بخش‌های موردنیاز علامت‌گذاری شده‌اند *